Baixar á fosa, exhumar a memoria. Impresións sobre unha visita ós traballos de localización e escavación dunha fosa da Guerra civil en Galicia

Foi un día cálido, de fin do verán, do pasado mes de setembro. O meu amigo Inácio García Couso, vicepresidente da “Asociación Anxel Casal” de Arzúa (A Coruña), e unha das persoas que con máis interese se ten adicado á recuperación da memoria das víctimas da represión franquista na comarca das “Terras de Arzúa” (uns 35 Km ó Leste de Santiago de Compostela) chamoume por teléfono. Na “costa do Amenal”, un lugar do concello de O Pino (entre Santiago e Arzúa) polo que pasabamos con certa frecuencia, varias persoas, axudadas polos arqueológos e os equipos técnicos da “Asociación para la Recuperación de la Memoria Histórica” (ARMH), tamén co apoio de varios psicólogos, estaban intentando localizar e escavar dúas fosas nas que xacían – dende o 20 de agosto de 1936 – os restos de cinco veciños do cercano concello de Boimorto (A Coruña), que en aquel lugar foran “paseados” (fusilados) por un grupo de falanxistas do seu mesmo lugar de orixe.
Xa levaban varios días traballando arreo e localizaran e escavaran unha das dúas fosas das que a viva memoria da comunidade do Amenal lles dera noticia. Apareceran, xusto no lugar onde os veciños lles suxeriran iniciar as catas, os esqueletes e as roupas, en bo estado de conservación, de dous corpos; e andaban, por aqueles días, á procura da fosa onde “descansaban” os restos dos outros tres homes. Un sentimento de desánimo agromaba por momentos aquela tarde entre arqueólogos, familiares das víctimas, veciños e colaboradores… pois xa fixeran múltiples prospeccións e escoitaran as opinións sobre a ubicación da fosa de moitos veciños de idade daquela aldea. Malia os esforzos, a campaña arqueolóxica deste verán finalizou - lamentablemente - sen que os entusiastas voluntarios deran coa segunda das fosas.
O peor non é tanto o feito en si mesmo, pois haberá, a vontade e a motivación dos voluntarios que alí traballaron é toda unha garantía, novos intentos de exhumación e novas campañas arqueolóxicas. O que máis doe, e non poder ter calmado o desacougo íntimo dos descendentes destas tres víctimas de Boimorto, que aínda non puideron pechar, setenta anos despois, o ciclo psicolóxico do “duelo” que sempre acompaña á perda dun ser querido; e que vían ademais, como a mala sorte lles impedía - a diferencia do que acontecía cos familiares das víctimas da primeira fosa – restaurar plenamente a dignidade dos seus país ou avós alí soterrados…
Se cadra, a composición xeolóxica do terreo - que pode ser cambiante en uns poucos metros - ou mesmo as intensas alteracións físicas sofridas por este espazo, que pasou, en setenta anos, de ser unha carballeira comunal a conformar varias plantacións de eucaliptos de propiedade privada, teñan algo que ver coa falta de éxito na localización desta segunda foxa… Agardamos que o volvan intentar nos vindeiros meses, pois hai certeza de que en aquel espazo boscoso foran executadas e soterradas cinco persoas.
Segundo relata Xosé Luis Rivas Cruz (“Mini”) no seu recente libro (2007): Boimorto. Memoria dun silencio, a mediados do mes de agosto de 1936, os falanxistas do concello coruñés de Boimorto, ó parecer instigados por un sacerdote da localidade coñecido como “Don Emilio”, decidiron levar a cabo unha acción exemplarizante (rasgo característico de calquera tipo de represión) destinada a amedrentar ó conxunto da poboación e a desactivar calquera manifestación individual ou familiar de resistencia, desafección ou mesmo de tibieza na actitude dos veciños ante o “glorioso alzamiento nacional” do 18 de xullo de 1936. Con este obxectivo chamaron – coa idea de detelos – a unha nómina de dezasete veciños, moitos dos cales foran concelleiros membros das sucesivas corporacións republicanas (1931 – 1936) e, en outros casos, destacados sindicalistas e/ou dirixentes do movimiento asociativo campesiño durante aqueles mesmos anos. Tres, temendo o peor, non se persoaron no lugar onde foran citados e fuxiron, e outros dous foron liberados nas horas seguintes pola influencia de terceiras persoas. Os doce restantes foron levados a Santiago e presentados ante a correspondente “autoridade” militar ou civil (o “Delegado gubernativo” de turno nomeado polos golpistas), quen suxeriu ós falanxistas de Boimorto que voltasen para a casa cos detidos ou que “fixesen o que eles quixesen”. Dito e feito. Quizais porque a sorte dos doce detidos xa estaba botada de antemán, ou tal vez porque os falanxistas de Boimorto non querían pasar a “vergoña” de voltar para o seu pobo coa ducia de detidos que conseguiran prender, incólumes, tomaron a decisión de fusilalos en dúas tandas. A seis nunha gabia ou cuneta de estrada na parroquia de Ortoño (concello de Ames), nos arredores de Santiago, e a outra media ducia na xa mencionada carballeira, coñecida polos veciños de O Amenal até entón como a “Agra da vila”, e que dende aquela foi rebautizada pola comunidade como “Chousa dos mortos”. Unha vez fusilados, os falanxistas foron buscar – nótese de novo a vontade de aleccionar á poboación mediante a inoculación do terror – a varios labregos da zona para obligarlles a cavar dúas fosas nas que soterrar ós seis veciños de Boimorto alí represaliados. Cando chegaron, atoparon cinco. Un, José Cabanas Vázquez, foi fusilado pero non morreu, conseguindo fuxir polo monte cunha perna ferida.
Foron os restos destes cinco asasinados os que varios veciños de Boimorto e de localidades da mesma comarca, axudados polos arqueólogos e técnicos da ARMH, tentaron localizar e exhumar o pasado mes de setembro. Non é un caso illado, nin tampouco se afasta demasiado, malia a dureza do relatado e dos traumas persoais, familiares e colectivos causados (manifestacións diferidas no tempo, e que chegan até hoxe mesmo, dos efectos psicolóxicos da represión franquista) do guión habitual de moitos outros episodios represivos vencellados á Guerra civil…
O que realmete me impactou desta experiencia, máis aló do relato dos feitos en si mesmos ou das reflexións que poidamos facer sobre as “virtudes cívicas” da recuperación da memoria das víctimas do franquismo, foi a observación da actitude da xente, dos veciños de O Amenal, ou dos descendentes e amigos das víctimas desprazados dende o propio Boimorto até a zona de localización das fosas. Predominaba a xente maior, anciáns sentados en cadeiras de plástico arredor da zona onde tiñan lugar os traballos de prospección arqueolóxica. Se cadra fillos, netos, sobriños, curmáns ou familiares en maior ou menor grao de algún dos represaliados. Amigos ou coñecidos das súas familias…
É moi probable que non houbese alí ningún ou case ningún coetáneo dos “paseados”. É a lóxica demoledora das leis da bioloxía… Moitos destes anciáns estaban acompañados polos seus netos adolescentes, que consumían canda os avós os derradeiros días das vacacións estivais. Non percibín alí nin rabia contida, nin rencor ou desexos de vinganza, nin desesperación… Só unha mestura dunha leve expectación ou curiosidade e, sobre todo, de tranquilidade. Unha paz derivada da certeza de que as cousas volvían, dunha vez por todas, a súa orde natural. Unha orde natural que fora alterada por unha violencia política ilexítima, nin codificada nin asumida nunca polas comunidades nas que se desencadeou e que a padeceron. Os mortos eran devoltos ós seus, os cales poderían por fin proporcionarlles descanso nos camposantos, no lugar que lles corresponde. Nada máis sagrado, na nosa cultura, de forte substrato campesiño, que os nosos defuntos e a súa paz e benestar no máis alá…
Os políticos, grupos e asociacións da nosa sociedade civil que se teñen manifestado con vehemencia en contra da recentemente aprobada “Lei da Memoria Histórica”, deberían achegarse alguna vez con respeto á exhumación dos restos dunha fosa de represaliados… e reparar nas reaccións emotivas das persoas que botan horás alí en espera dalgunha noticia sobre a localización física de tal ou cal parente. Á marxe doutras moitas virtudes cívicas e éticas, que revirten en benefico do asentamento social dos valores democráticos, a recuperación da memoria histórica en Galicia e en España, paga a pena sinxelamente polo alivio e conforto psicolóxico que concede – despois de sete décadas – ós familiares e descendentes das víctimas da violencia.